شنبه 16-10-96 (جلسه 286)

بسم الله الرحمن الرحیم

وصلی الله علی محمد وآله الطاهرین واللعن الدائم علی أعدائهم أجمعین من الآن إلی قیام یوم الدین

اللهم کن لولیّک الحجّة بن الحسن صلواتک علیه وعلی آبائه فی هذه الساعة وفی کلّ ساعة ولیّا وحافظا وقائدا وناصرا ودلیلا وعینا حتی تسکنه أرضک طوعا وتمتّعه فیها طویلا.

اللهم العن أوّل ظالم ظلم حقّ محمّد وآل محمّد وآخر تابع له علی ذلک اللهم العن العصابة التی جاهدت الحسین وشایعت وبایعت وتابعت علی قتله اللهم العنهم جمیعا.

السلام علیک یا أبا عبد الله وعلی الارواح التی حلت بفنائک علیک منی سلام الله أبدا ما بقیت وبقی اللیل والنهار ولا جعله الله آخر العهد منّی لزیارتکم، السلام علی الحسین وعلی علیّ بن الحسین وعلی أولاد الحسین وعلی أصحاب الحسین.

اللهم خصّ أنت أوّل ظالم باللعن منی وابدء به أولا ثم العن الثانیَ والثالث والرابع اللهم العن یزید خامسا والعن عبید الله بن زیاد وبن مرجانة وعمر بن سعد وشمرا وآل أبی سفیان وآل زیاد وآل مروان إلی یوم القیامة.

ـــــــــــــــــــــــــــ

استحقاق عقاب و ثواب بر امر غیری

کلام مرحوم آخوند ره

کلام آخوند ره مشتمل بر سه نکته است:

1- مخالفت و موافقت امر غیری، استحقاق عقاب و ثواب نمی آورد چون ثواب و عقاب از تبعات قرب و بعد است. یعنی آن عملی که قرب به مولی بیاورد ثواب دارد و آن عملی که بعد بیاورد عقاب دارد. و موافقت امر غیری و مخالفت امر غیری موجب قرب و بعد نیست بنابراین استحقاق ثواب و عقاب نمی آورد.

2- مرحوم آخوند ره به عنوان شاهد بر این مطلب می فرماید اگر بگوییم موافقت امر غیری ثواب دارد و مخالفت امر غیری عقاب دارد لازمه اش این است که مکلفی که مامور به نفسی را انجام می دهد در حالیکه ده مقدمه دارد، یازده ثواب باید داشته باشد و اگر ترک می کند باید یازده عقاب داشته باشد و حال آن که شبهه ای نیست که این شخص تنها یک ثواب و یک عقاب دارد.

3- اگر کسی امر غیری را امتثال کرد بر امر غیری ثواب داده نمی شود ولی شروع در امتثال امر غیری از باب این که خودش شروع در امتثال امر نفسی است موجب ثواب می شود منتها ثواب بر امر نفسی نه امر غیری و اگر مقدمات این امر نفسی بیشتر باشد موجب ازدیاد ثواب امر نفسی می شود چون می شود افضل الاعمال احمزها. و همچنین اگر مخالفت کرد از حینی که ترک مقدمه می کند مستحق عقاب است منتها نه بر ترک مامور به غیری بلکه بر ترک مامور به نفسی.

اشکال محقق ایروانی بر نکته ی اولی:

ثواب، مترتب بر قصد امتثال و قصد قربت است و عقاب، مترتب بر تعمد بر عصیان و مخالفت است نه قرب و بعد معنوی[1] و این قصد امتثال و تعمد بر عصیان حتی در صورت انقیاد و تجری که در موردشان امر و نهی وجود ندارد ممکن است چه برسد به امر غیری.

ان قلت: به فرض که این کبری را بپذیریم ولی امر غیری صغرای این کبری نیست زیرا در امر غیری امکان قصد امتثال وجود ندارد.

قلت: در جائی که امری نمی تواند داعویت داشته باشد و قصد امتثال آن ممکن نباشد، جعلش لغو و عبث است زیرا حکمت جعل و امر این است که داعی شود تا عبد آن را انجام دهد لذا فرموده اند غرض خداوند از اوامر و نواهی این است که اسباب قرب عباد به خودش را فراهم نماید. بنابراین لبّ فرمایش آخوند ره این است که امر غیری داعویت ندارد و حال آنکه اگر امر غیری داعویت نداشته باشد، جعلش لغو است.

تذکر: مرحوم ایروانی در ضمن فرمایشش می فرماید « فلان القرب و البعد المعنويين على إشكال في معناهما» ولی معلوم نیست که اشکال ایشان در معنای قرب و بعد معنوی چیست؟ زیرا معنای آن واضح است و قرب، به معنای محبوبیت و رضای خداوند و بعد، به معنای مبغوضیت و سخط خداوند می باشد.

کلام محقق اصفهانی در تایید آخوند ره

محقق اصفهانی کلام مرحوم آخوند را قبول فرموده و چنین تقریب می کند که قرب و بعد در امر غیری معنا ندارد زیرا قرب نسبت به آن چیزی معنا دارد که مولی نسبت به آن غرض داشته باشد و بعد در جایی معنا دارد که تفویت غرض مولی صورت پذیرد و اوامر غیریه متعلق غرض مولی نیستند الا تبعا و همانطور که مولی ناگزیر است نسبت به امر به مقدمه (بنابر وجوب آن) و نمی تواند امر به آن نکند به خاطر ملازمه ای که بین امر به ذی المقدمه و امر به مقدمه هست، فکذلک وقتی مولی اراده دارد ذی المقدمه را نمی تواند اراده ی مقدمه نداشته باشد. اما مراد واقعی او همان ذی المقدمه است و مقدمه، مراد بالعرض اوست و نیز اگر عبد اراده دارد ذی المقدمه را، اراده دارد مقدمه را و نمی تواند اراده کند ذی المقدمه را بدون اراده ی مقدمه پس مقدمه مراد عبد است اما بالعرض و همینطور انقیاد او نسبت به مقدمه، انقیاد است بالعرض.

بنابراین درست است که ثواب و عقاب و قرب و بعد مترتب است بر قصد قربت و عصیان، و درست است که امر در جایی معنا دارد که بتواند داعویت داشته باشد و به قول محقق ایروانی «در جایی که نشود قصد امتثال کرد کشف می شود که امری نیز وجود ندارد زیرا ملازمه ی بین امر و بین داعویت و قصد امتثال آن اوضح است از ملازمه ی بین وجوب ذی المقدمه و وجوب مقدمه» اما تمام اینها در جایی است که مولی تمکن از امر نکردن داشته باشد. اما اگر مولی چاره ای جز امر کردن ندارد چنین استکشافی وجود ندارد.

بلکه حتی می گوییم امر، داعویتی ندارد زیرا امر، غیر از اعتبار، چیزی نیست و آنچه که داعویت می آورد، یکی از این سه چیز است: یا خوف عقاب است و یا رغبت در تحصیل ثواب است و یا رغبت در تحصیل مرضیات خداوند متعال است و به فرمایش مولانا امیر المومنین علیه السلام « وَ قَالَ ع‏ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَغْبَةً فَتِلْكَ عِبَادَةُ التُّجَّارِ وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَهْبَةً فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْعَبِيدِ وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ شُكْراً فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْأَحْرَار»[2] و این سه چیز فقط در جایی معنا دارد که غرض مولی وجود داشته باشد و در مقدمه، غرضی وجود ندارد و اگر مولی به آن امر کرده از باب ناچاری است.

اشکال بر کلام مرحوم آخوند

ولکن یک اشکال به مرحوم آخوند هست و آن این است که اگر اعطاء ثواب را به تفضل دانستیم و گفتیم که مولی می تواند حتی به عاصی تفصل نموده و به او ثواب بدهد، به کسی که اتیان مقدمه کرده نیز ممکن است تفضل نماید و به او به خاطر اتیان مقدمه، ثواب بدهد.

ممکن است ادعا شود که اعطاء ثواب اگر چه که به تفضل است ولی آیات و روایاتی که بر اعطاء ثواب دلالت دارد، مقدمه را شامل نمی شود.

مرحوم ایروانی می فرماید ادله ای مثل « مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها » به اطلاقها دلالت بر اعطاء ثواب بر مقدمه می کند زیرا بدون شک مقدمه ی واجب، حسنه است.

ولی اطلاق حسنة بر مقدمه محل تأمل است زیرا اگر زنی چادر بر سر کند و مقابل قبله بایستد بدون این که نماز بخواند، کسی نمی گوید که کار حسنة انجام داده.

[1] بنابراین در نظر محقق ایروانی چنین نیست که ثواب و عقاب مترتب بر قرب و بعدی که مترتب بر موافقت و مخالفت امر است باشد بلکه ثواب و عقاب مترتب بر خود موافقت و مخالفت امر است و در عرض قرب و بعد می باشد.

[2] نهج البلاغة (للصبحي صالح)، ص: 510